Chiqnisqa Allaqullapa kuyay Anyaynin

Chakniqpi Chinkasqalla

Ugo Facundo CarrilloCavero
RUNASIMIPI


Manataq Musqunichu, Manataq Muspanichu Punchawpi

Mama Papalla
qamllam usyachiwanki qasi kainiypi,
qamllam aypawanki, ¡manam imapaschu!
ñawichaykipa sunqun asirikuynillanmi aypawanpas
upallalla chiri wayra usyanampaq,
chayllam aypawan,
umallaypi chainaña parapa ñawin tiyasqanmanta,
sunquipi tarikusqanmanta
usyananpaq

Riparasqay sumaq sumaq kanchay llipipipiq,
hatukankaray chuyay samaychaykim aypawan
sunquy uku pacha punakuna
wiksay ukupi tiqsi muyu rikcharinampaq

Kanchaq, rupariq qawaychallaykim aypawan,
uku pachayki maskapayaspa,
almaipa hatun wasinpi
kuyayuyniy qayllipi huñunakunampaq

Wasiypi makichallaykim aypawan
kuyarikuq maki taqllanakuyta
mana imayuq runakunapaq llamkaspa
chayllam / chayllapschu

Ñakariq chakiwan ñanniki riqsikuyllam aypawan /
chayllam aypawan /
qala chaki purillaspa
punakunapi atuqkuna tusuykachachinaypaq
quchakuna musquyniypi

Qalluchayki munaychallanmi aypawan,
chayllam,
balapa tuqyaykachayninwan wañuyta chinkachistin,
ripuypa llakinta ripuchispa
kausayniypa munay kausakunampaq
millay wañuy wañukunanpaqpas,
chayllam / chayllam

Sumaq sumaq llipipipiq ILLA,
taksachalla, chullachalla chukchachaykim aypawan
kusisqa sumaqsu pampay tusuypi
pichinkucha tukuspa
huñunakuyta tinkinaypaq
nawpa wata ñuqaap llaqtay Aranjuez llaqtapi
ñawpa umanpa willakuyninpi
chaynatas nin qillqa, qintil awiluypa umanpipas
imapas imallataqmá

Ñawichayki chaupichallanpim kapuwan,
chayllam /
hatun qawapayana chuyay qawanapaq
tiqsi muyu kamaqlla qawanapaqpas,
chayllam /
chaynatam nin umaypi qillqa

Qasichalla makichaykim,
chayllam,
paraytaqa usyachinman.
Mañakuyki, ama qiruypa yaku ununta usuykachachinkichu
tukuy imatam nuyuchillanman
kawsayniypa unquynin killakunapi

Qamllam, sumaq allinsu kanchariq,
Chayllam /
apu urqukunapa punkunpi,
runa mañakusqaytawan,
awqanakuyniyta llallichinman
chinkaq ñankunapi maqanakuyniyta

Sumaq allinsu kanchaq, kuyapayaynikillawanmi
unquyniypas usyarinqa, llakiypas chinkarinqa
chayllatam suyasaq,
chayllatam /
chayllataqchu

Pinqapayawasqallaykim, sumaq kanchaq apu,
almallayta, almaypa rawasqantawan pinqachinman,
ichachus quchay kanman chay pachaqa,
chayllam, pinqachiwanman,
aychaypa qaran ichachus pantasqanpi,
aycha kasqan aychallan llakisqanpi,
mana allin tiqsi muyu, kay pachapi rantikusqanmanta
chayllam / chayllapaschu

Mana ñuqapa quchay tumpawasqanmanta
kuyapayakuq waqakuyllaykim,
chaynaniraq parata parachimunman qatallaypi,
chaynaniraq wayrata wayrachimunman
kuyasqa mama, la mar quchapi,
chayllam

Sumaq allinsu kanchariq,
sumaqllaña qawapayana,
urin hanayllaykim ñuqallaypaq qawapayanay
ñankunapa kanchaynin
karullaña mana riqsisqa wasikunapipas

Ñawpaqchallaykim, chaychallam
aypallawanpas,
ñawpaqmanta rawraq kanchaynillay,
mana allin kausay purikuyninchikpi,
tanka hina yachachiwaqniy,
ranra ranranpi raprallata hina maskapayaspay,
rapra raprallanta kutipayaspa pichanaypaq,
chayllam

Sumaq kanchay,
llipipiq kanchariy,
kutipayasqa yachachiwasqaykitam
kutitikrasaq,
lunismanta luniskama kusi kausayta llamkanaspa
wakchakunapa wasichakuyninpaq

Wiñaypayña hina waqaykachaspa ripukuyllaykim
munayniypi qasachakun,
punkun Nunkun, punkullayta takapayaspa,
unqusqa wañukuyta wasanpi apamuyninpi
sunqullay pisipaynin katataynin,
chayllam sunqullay panchirichiq,
chayllapaschu

Makichallaykim aypawan,
chayllam, wawqisapalla kanaypaq,
chayllapaschu,
mana hukpa warminta munapayaspa
qimillanchik quchachapi,
hinallataq chaupi tiqsi muypipas tiyakunaypaq

Purinallanchik ñanpi hampuyllaykim aypawan
umaymanta llakita qarquspa
infirnupa qipanpi, umay tiyachinaypaq,
chayllam, pantaykuna pantayniypi,
chayllam

Sumaq kanchay, sumaqchallaña llipipiq,
mana pantaypi munawasqallaykitam suyapayallayman
ñawpaqmanta wiñaykama qunqurisqa,
chayllam, chinkana pacha wañuyninpi suyapayanaypaq,
chayllam,
chayllañam

May pachachus munapayasqayki kayman,
chay pachaqa,
sumaq kanchariq Illa
sumaq kausay, utaq hanaq pachapas
akllasqaykich,
kuyayniypa wanaynin kanman,
chayllam, manataq chayllapaschu

Sumaq kanchay munaycha tankar Illa
ñawpaqnikita churankiman
wiqillaña ñanniypi chay pachaqa
sumaqllaña yachaq ñawichakunatam tikrapayawaq
wasillaypa, wakcha purikuynipaqwan
kusi surtillanpaq

Sumaq munaycha kanchay:
chirillaña killakuna samakuyniyman chayamunman
kuyasqa llantuykipi, chay pachaqa,
hamuq luniskuna, hinallataq chayarimuy dumingullanchuch,
wayna kausayniy warmachakunman,
warma kayniy kutirimuptinpiwan,
chayllapaschu, chayllapaschá

Ichachus yupillaykipi watiqawankiman,
punchawpa qipa punchauninpi, chay pachaqa,
ichapas llantullay tanka hina,
tarpuyninchikta puqurichinman,
yaqaña mana imalla
yaqaña mana imalla
qamllatam suyayki yanqaña
qamllatam
sumaq kanchay Illa
…………
Sumaq kanchay munaysu:
ñuqam kuyapaqniki kani,
manaña sapa punchaw asirikuqaykipipas,
llapallan mana riqsisqakuna sumaq kanchay qawasusqaykipipas
ñuqa hina ancha kusirisqa
pataykipi
rikupayallasqapas
Ñawichaykipa asikuyllanmi aypallawan,
waqta hawanpi
chika chikallanpas,
unqupayasqay sumaqyachinaykipaq;
ichaqa, chayllam aypawan,
llaqtapa raymi tusuyninpi hina
sunqu ukullay timpuykachasqa tusuykachananpaq
…..

Allichakusaqcha imay mana ñawpa Amaru wasinpipas,
sacristiapa kamachikuyninpipas,
hichachus arí nisqallanpipas,
chaki nuyusqa musqukuynikiman wichiykamunaypaq,
rikullankichá,
hinallataq musyallanki parquynikipaq parallayta,
sumaq pachawan muquchaykipa qawachanpi kuyapayanaytapas;
kutitikraspa musuqmanta tutan tutan qallarinay kaptinpas,
punchawkuna wañuyninpi kutipayaspapas,
qawapakunayki qirupich takyana tankata churallasaq,
sunqu ukuykikama chayarinallaypaq,
sapa punchaw qamta maskaspa,
mana ima maskanaypaq

¡Qamllam aypawanki!,
qamllam,
manam imapaschu
sumaq kanchay Illa.


Mana Imamanta

Mana imamanta kuyapayarqayki chunka qanchis watachaymanta
kachi kachi tukuspaypas umachaykiman tiyapayarqani
umaykipas imapich muyuykacharqa
misti tukuqta qawaykachaspa
may pachachus raprachaywan qayaykachakurqayki
ñawichaykipipas rikuchikuyta munallarqani puyu tukuspay,
intipa qipachanpi pakakuspay, killapa llantuchanwan llantuchikuspay
ñawichaykiñataq apu tukuq maqtillupa qawaynillanpaq,
may pachachus llaqtan llaqtan munay sipaskunapa wiqawchampi
rikupayarqayki;
musyallankipaschu musquynikipipas apullapaq kusirikuynikiwan.
Urpituchapa umipayayninpipas qamupayarqani yarqaynikiman,
aswantaq urpituchatapas akakllu uya maqtapaq nakarqunki /
miskillaña mikuyninpaq.
Haykaqraq wakcha masillanta qawaykullanqa nispay:
watan watan, punchaw tutantin muspallarqani,
tayta mama llaqta masillayta llakiywan llakirichispa;
aswantaq wasallaykitapas qawachiwankichu
walichaykitapas musqukuni, alli allinta qawaykuni hinaptinqa
qaripa waranwan warachikusqanki


Qunqasqa Kuchukuna

Imaymanatañach waqaykachan kuchukuna
kuchupa nanayninpi
tiqsi muyu muyuriq nanayninpi
imaymanatañach kuchuchakuna llakikun
¡ay! mana ima kasqanmanta.
maychikaña yarqaymi tarikun
ñuñu tukuspa
lichipa qanllapakusqanpi
mana allin mikuchisqa wawachakunapaq
imaymanañach wasi hunta llakillanchik
mana tapukuyniyuq / ¡ay! / willarikunapaq
chaychikaña riyninchik mana kuyasqa kutikuyninpaq
saqillawanchik chinkasqa katatay
mana yuyarina chiqnipayakuq urqupi
chikachallanpas ñawpa willakuypa qasankunapi.


Tukuyniraq Kutichisqa Wiqilla

nanayasqa nuyu llakipim
kuchuchakuna tarikunku
llakiq mankapi ritichisqa
munayninta tiyarichispalla.
wasipi hatun qawakuyninchik qirum
chinkaywanmi huntasqa
qayna punchawmanta
quchacharukun.
yana kasqanmantam tintapas waqakuchkan
chiknikuq llaqtapi,
mana rimaykuna llaqtapi,
aswanraqmi waqakun manaña samarikuq qucha hina
qillqa mana sumaq qillqapi tukukuptin,
qillqawanpas llaki waqaywansi
mana ima hina muyuykachallanqa
kuyakuq ñawicha upa tukuykuptinqa.
yana wiqitas waqakunqa tintapas
mana piyniyuq tarikuspa
mana qillqasqa, chikachallan qillqawan qillqasqa
asirisqa tusuypaq
imaymana wiñaypipas
chinkasqa taririkuspaqa.


Aqarwayman Tikrasqa

-Piytataq qawachikurqa kutisqa qispi quchari?-
QUNQASQACH PUYUWAN KUTIRQA
-Piytaq wayta wañusqa tarikun ritratupiri?-
MANAM KANCHU UMAYPI IMA WILLARIKUNAYPAS
-Imaynachataq chaupi ñawichanri karqa?-
MANA YUYARINICHU
-Kuyay maki waqtachanri imamantaq rikchakurqa?-
MAAAAAANAM YACHALLANICHUUUU
-Imaynachatataq Suyay takinta takikuran?-
MANA UMAYPI IMAPAS KANCHU
-Mayqichan waytachapitaq yuyaychanri tiyakurqa?-
¡CHIQANPIMÁ MANA YUYARINICHU!
Mana imatapas yuyarinichu, ichapas
munasqallaymanta qunqaykacharuni,
aswanraqpas ñawpaqmantaraq
mana yuyayniyuq almay tarikuran.
Ichapas mana atirikuq qispipa qawakuynin karqani,
ichachus mana aychayuq qasalla,
mana chaupichayuq kani,
qispi ispijuta marqani,
sipaspa qawaychan kuyasqa warmimanña takyasqanpi
hatu kankaray wayna tukuspay.
Amaña imatapas tapuykachawaychu…
tapupawanki hinaptinqa
llullakusqaykipunim


Suyapayasqaykipunim

Kirmaywan takyapayanaypaqmi suyapayasqaki
wayna kuyay paqarimuypi, wayrapa raprachanpi
mama killanchikpa munaycha qawapayaynimpi
tutankuna mastarichiyta munasqanpi
quyllur tukuspach suyapayasqayki minchakuna achikyaypi
lambras, qeuña sachakunapa muyuriynimpich suyapayasqayki llantuchaywan.

Qayna punchaw tarpukusqanchikta,
almanchikpi sunquchan kuska umipayanakuspa mikunanchikpaq
punchaw ripunan antahuayllapi,
tukuy niraq chirapayaq llimpi allpanchikpa hanayninpim,
qasilla, samasqalla suyapayasqayki.

Hatun punchaw kicharikuy waytapayay killakunapi,
qatariyninchikta pirqapayaspay,
ñawpaqninchik chayarimuypiña kachkaptinmi
haylli takipi hina
suyapayasqayki kusi kausayta suyaspalla.

Imay manata ruwachkaspa wañunayachkaspapas,
pillpintuchakunapa raprachampi qipakullaspapas,
pacha wañuynimpiña tarikuspapas
suyasqaykich tuta punchaw wañuyninkama.

Wayna kuyapayay, sumay kuyay, sumaqpuni takicha,
sumaq tanka wayrakunapi nina tuqyayninwan,
achikyaypi raymiwan
suyarisqayki iswapi
llaqtaykunapi
achikyaykunapi.

Wiñaykamam suyallasqayki punchawpa ripukuyninpi
wayna kuyachakuy kuyakuyninwan
hina kaqllatam suyarisqayki,
wawachallata, warmachallata,
suyapayay tukuynimpipas pukllakunanchikpaq.


Kuyakuychaykunach sunqu rurulla suyallasunki
suma sumaq qellqapi
manuelchapa baulinchampi
tayta jaime guardiapa charanguchampi
runap sunqun takiqpa rimayninpi

Mana kaq wawallanchikwanmi suyallasqayki
sumaq qellqapa yawar wiqichanpi, chuyay ñawichanpi
suyayniytam awallachkani
kuyakuq ñawichallayman chayarimunaykipaq
qunqarullawaqtaq
chukchuwan runa hina katkatataspaymi suyapayallachkasqayki
sunqukuna kusirichiq warma kay.
Qunqasllamanta Chinkaq Ripukuy

Almanchikmi ripukullan,
mana harawisqalla.
Quchanchikmi quchachakuchkan
mana riqsisqa paña brazumpi.
Samayninchikmi kusisqa muyuykachachkan
kikinpa aqarway llanta infirnun
tunquripi.

Almanchikmi ripukullan,
mana harawisqalla.
Qawaychanmi usyarun samaipi
miski chaupi ñawichanpi.
Yuyayninmi ñakay qipallawanchik
umanchikpaq hukpa muskiyninpi.

Almanchikmi ripuypaqña tarikun,
hukpa huchanmanta;
ñawinchikmi katatachkan
riti chiri ripuyta/
manaraq purichkaspam waytachakuna wañukullan
kikichallanchik hucha sapa
huchachakusqanchikmanta.

Huchanchikmi ima huchatach rantikuchkan
huk makiwan kuyapayasqalla,
ichapas llakimanta wañuchkanku
karu huk suyu llaqtapi ripukusqanta
kuyarikuq uma sapa machu sacha
umachanpi mana harawikusqanmanta.

Ñuqanchikpa nanayninchikpaq qamay tusuykachasqanchus,
ichapas qispi qirupi upyachikuran
hucha sapa kuchi wasipi mikuchikunanpaq;
ichapas nanaykuna ñawi kicharisqa
unqusqapaq wasipi llamkapakuchkan,
kikinpa wañuyninta
ñuqanchikpaqwan
tiqsi muyupi almanchik ripuyllapi.

Ripukuykunam nanawanchik wañuy nanayta,
qunqaslla millay ripukuyta chiqnikuspa
nanawanchiktaqmi pachak kirunchikpi
huñusqallapi NANAQTARAQ;
allimanta allimantach sama samaykuspalla
suyarinanchik,
aqarway umanpi kamachikusqanmanta
qayapachikuspa,
allichallamanta tankawan purinanchikpich
huntachinanchik sunqunchikta
musuq yawarchawan quchachakuykuspa.

Kanchariq ñawi rikukuyninwanchá
mana llakiyuq takichakunawan/
kausayninchik
mana pinqakuspa saqisqamanta/
allimanta allimantach mana utqaspalla
kuyasqa almanchikpa chinkayninta muskiykunanchik,
sapa punchaw paqarimuypi,
kanchaq kausayninchikpipas
miski muskiycha muskikunanchikpaq.

Kay pachaqa manach mana harawiyuq almaqa
ripukuyman purisunmanchu,
kuyasqanchik almapa punkunmanqa
aqarwaypa wasinman ripukapuchunchu
huk llaqtapi kawsayniyuq
huk runakunapa qacha llamkayninpi.


Papachanchikpa Waytanpi Kuyakuyninmanta Qillqakuna


Huk
Yawar Sunqu

Qawapayakunaykitam munakullayman.
Munaymantaqmi kikillaykipa samaychaykita,
waytachakunapi miskichikunaykita.
Musqukunim ñawillay kicharisqa,
musuq watakuna, gintilkuna inkap allpampi,
llamkapayaq makipa ruruchisqanta akllakunaykita.
Wayna ñawichayki, sapa paqariypi
paqarimunaykita qawarinantam kusikuywan suyallayman;
hinallataq waytayki
runap sunqunta runayachinanpaq yawar sunqu.
Mana imayuq runakunapaq chirapa watakuna qamullananpaq
Ichachus sumaqnikiwan kusikuyta llankachiwaq simillaykupi.
Munallaymantaqmi samayniykupaq
apukunapa kamachikuynin simichayki wayrachapi chayamunanta.
Kutipayaspa sumaqniki qawapayakunaykitam huk kutita,
waranqa qayakuypipas mañakullayman.
Llamkaqsapa katatataq maki,
ñawpaqmanta yachaqsapa
kuyapayasunaykitam munakuyman.
Wañuyaynikiwan papacha wachakuptin
wiñaypaqña yarqay chinkanampaq.


Iskay
Duraznillo

¿Yachankichu tukuy imay mana sumaqmanta?
¿Sumaq ruraykunamanta yachankipaschá?
¿Musquyllapipas yachankipaschá wiñaypaq kausakunaykita?
¿Chuya sunqup mikunan chiqankuni kasqaykita yachallawaqchu?
¿Maychikankaray tiqse muyupi sumaq sumaqninqa qamta qawapayaspa rurasqa Kananta qunqasllamanta qawarinkipaschá?
¿Mana ñawichayuq, mana tupaychayuq, mana muskiyniyuq, atikullanmanchus nillankipaschá?
Willarikusqayki mana piy uyarinampaq rinrichallaykipi
¡Sumaqpa wachakuyninmi, pakarinanmi, tukuyninpiwan qam kanki!
Duraznillo papacha, wakchakunapa papachan.



Kimsa
Chingos

Sumaq rimay qillqatam kuyakuni
qillqaqtam kuyani, warmachakunatawan.
Kausayninchiktataqmi kuyakuni sumaqcha qillqa rimay wayllukunaypaq,
kuyay qillqaqta, wawakunata, kunan punchaw wiñaykama,
Niwaranmi
rimay qillqaq sipas, sumaq rimarikuy takichakunapi.
¡Ay teqsi muyu suyukunapa nanaynin!,
wañuy chinkakuymi qapillasunki mana sunqu nanayniyuq,
inkil waytachakunapa kuska purikuynin chayarimunampaq,
ichachus chay qillqaq sipas, rimarikurqa sumaq mana tupaykuna qillqamanta,
Gamaniel Facundo qillaqaqmanta hinaptinqa,
wawachanchikmanta,
hinallataq qillqampi,
chingos papachada
mikukuspa kawsakusqanchikta haylliptinqa.


Tawa
Putis


Kusi suyakuywanmi,
Mama papa ñawichaykita suyapayan,
qawapayanallaykipaqmi waqallachkan,
manam watiqanaykitachu munan, mana chuyay qawarinayuqta.
Chaupi ñawichaykitan ñawimpi munay,
iskay chunka ñawichankunapi unanchana papachanchik,
wakchakunapa papachan.
Ñawichanpa warmi wawachan,
unanchasqa chaupi ñawichayki, ñawillay kancharichiq,
¡Unanchasqa mama papa!


Pichqa
Ritipa Sisan

haylli takipi kanchayniki wiñaykama mastarikunqa
hinaptinqa
manacha llakikusaqchu intita puyu chinkachiptinpas
manataqmi witqi ñawi waqallasaqchu
killanchik mana ñawichayuq kallaptinpas
hatun qillqapim suyachkasayki
wiqauchaykita awapayaspay
sutichallaykiwan huntasqa qillaqapi
mana willanata willapayakuspay
kuyasqay ritipa sisan inkil wayta


Suqta
Wenqos


Waranqa tutakuna waqanallaykitam yachachkani,
qillqapas waqaranmi,
mana piypa kuyapayasqan.
Manataqmi waqakunchu,
mana qaylli takipi kuyakuyniyuqqa.
Kunanraqcha yachallanki qaylliqpa rurasqanta,
quchapi, mayukunapi waqakusqanmanta willakususqaykita.
Manam tunquri sapa willakunmanchu kara,
manam atiranchu;
kawsaywan tinkinakuynintam tipirunman karqa,
sunqu ruruykiwan tinkikuyninta,
wamanikiwan kuskanchakusqanta.


Qanchis
Puka Suitu

Kusi kawsaytam umipayaspa kuyapayarqanki,
suyapayaspataqmi pisiparqunki,
chay pisipasqa suyaypitaqmi atirqunki,
ichaqa,
mana samakuyniyuq qamlla wayllurikunayta.


Pusaq
Yana Emilia

Yachankimanchus, manachá?,
mayu patakunapi llakillaytaqmi
hatun qucha hinapi ticrarikun
kuyakuy, la mar qucha wayllurikuypi
¡sunqu ruruchallay
mana allpayuq yana Emilialla!



Isqun
Wairo

Tutakunam suyapayasullanki pisipasqaña,
sapa tutayaypi.
Ichapasya achikyayta chayarimullawaq
Samasqalla
Kuyanakuspapuni
Wayro papachada tarpukuspa
Chiri tuta killakuna suyananchikpaq.


Chunka
Camotillo

Qarikunam ñuqamanta wañunña
nispataq rimapayawanki
chiqaqpunichiki
chiqaqya, niwasqaykiqa.
ñuqallamantaqa wañuchkachumpas,
runapa kausayninqa qali kallpayuq sipaspaqmi
yachankiñataq suyukunaqa mana allinchu
tikrasqa
kutiticrasqa
qarikunapa quchanpi
mana allin tarpukuy
yachachisqa
qarikunapa
kamachikusqanpi.


Chunka Hukniyuq
Mana Waylluna Kuchillo Pakiq

qawakuychaykim
qillqayta wachachillarqa
amautalla kasqaypitaq saqirullawanki
qillqañataq auqanakuchkanraq
chakniqpi kausaypas kausakuchkanraq
qillqapakunanpaq
pay qunqallawasqaykimanta
chiri kuyakuy wañukuyninpim
qatallinakuspa kausay
kawsapayachkanraq
quñicha runakunapa
umipayayninpi

Chunka Iskayniyuq
Wayta Chuku

kunanmi qawaykachawqani kuyay qillqakunata
ichapas chay qillqata suwachakuyman
uyachaykiman waytacha, tikacha churanaypaq
qam raykuqa suwakuymanchusmi
manaña uyachayki
waytachakuna munasqanpipas
sunqullay waytachinaypaqmi
suwakullasaq chay wayta qillqachataqa
kuyasqanchik runakunata kusipayachinaypaq
wayta chuku papacha
chikllimunan killakunapi
papachanchik waytasqan punchawkunapi


Chunka Kimsayuq
Siri

imaymanapiraq tarikullasaqku
qamullaq musuq wata punchawkunapi
manacha ñawpaqpas kallanmanchu
qipaman qawapayaq ñaupaqkunaqa
manas tarikunchu
ñawpaq punchauchakunaqa ñawichaykiwansi
qamupayallawanqa
tukuy niraq
manas huk niraqllapichu
imapas ruwallasqaykitam sapakamata kuyallani
mayqin ñankunata purispapas qamllamanmi chayamusaq
chakniqkunapas umallaymanmi apamusunki
muyuriyniymanmi puririchimusunki
kusi waqaypi
miski wiqichapi,
miski uña yaryaq wawachapa
ñawpaqmanta maskakusqa Siri papachapi


Chunka tawayuq
Llunchuypa Mundanan / q’anchun waqachi

manam waqaykachanaykipaqchu tayta mamakuna kamachisullanki
papachanchik mundayqa kausayninchik purichinallaykim
ñawichankuna qawarinaykipas, wawanchik qawanallaykim
makichallampas, ñawichallampas rikunallaykipaqmi
pisipainikipas, runakuna yanapanallaykim
kuti tikcranaykipas, kay pacha uywanallaykim
papacha kuyanaykipas warmachakunapaq kuyakuyllam
amapuni llakikuychu
tiqsi muyu suyukunam makichallaykipi tarikun
qaya watamanta pacha


Chunka pichqayuq
Qompis

quri kaynikiwanmi kancharichkan kunallanpas
runakuna kausarichiq qompis papacha
willariwanmi runapas, -apukunapa umipayasqanmi kancharikun
illarikuna aypanankama- nispan.
apunchikpa kamachikusqanpim warmikunapa walichampi wiñaykachallanki
kuya kuyasqalla, umi-umisqalla
wawachakunatapas runayachinaykipaq
warmachakunapa ñawichallan kanchachinaykipaq
chirapakuna kanchaynimpi
qaqakunapa chaupimpi, mana piypa kausanan chiri allpapi
wakchakuna umipayanaykipaq
mana piypa umiykachallasqan chikchi wayrallapi
kukuchkachasqanmanta
kunanmanta pachas waynuchakunapi uywasqalla
tukuy niraq mana riqsisqa suyukunapi
kausayta marqaykachallanki
runakuna runayachinaykipaq
wawachakunapas mamanpa ñuñunta mañakuspa
papacha mikuchakunanpaq
manaraqpas ima rimayta yachachkasqa
papa nillaspa yarqaychan usyachinaykipaq


Chunka suqtayuq
Yana Suitu Leona

Suitu luqupa churinpaqchu tarpullawarqa,
latay sikipa kusirikuyninpaqchu qarpallawarqa,
upakunapa kusikuyninpaqchu kusichillarqa ruruyta;
pirurupaqchu, kaspipa tusuyninpaq kawsachillawarqa:
nispataqsi,
nispataqsi waqaykachanki Yana Suytulla;
chayna niraqta takiykachakuspas
muyu muyullaspa,
wairapa rikranpi ripukapuyta munallanki…
Amaya ripukuychu,
suitu luquypich mundallasayki
muyu muyurichispa,
sunquchaykita kirpanaypaq;
aka tanqaytaña qatipayakullaspaypas.
Tiqsi muyuntinpi aka tanqaykunawan yanapachikuspapas
maqchi kankaray pampatapas,
akata hina ruyruyachispach
aylluypi ruruchinallaypaq astallasaq,
wasaytapas paltayachispach marqapayasqayki
churi wawallay mamanchasunaykipaq.
Amaya chiqnillawaychu suytu masillay.


Chunka qanchisniyuq
Tumbay

Hataymanta, uraymanta chutapayana
tikrapayana,
takikustin ichaqa /
tusukustin ichaqa wachachillasunki llankaq runa
atispa, mana atispa ñakariyninpi;
kutispa, kutipayasqa wiqinpi
kaypiraq maypiraq maskasullanki warmi qari
churi wawa, kuraqninpas.
Qatarillayña musquyllaykipipas,
Haypakpamataq wischurayakunki aqarwaypa allpanpi,
qampatupa ispanallanpaq kurkuykachanaykitaqa;
ichapas urpitucha tukuykuspa,
ankawan aisachkamullawaq /
wakchapa simichallanpaqpas
umiykullaway chiwchichaykipa uytuchallanpaq
niq tukuspalla.
Paiwan Mana Paywan


Kirisqa sunqullaña qamupayawanki,
kuyaykim, amaña qawapayaychu,
sipas warmita nispayki.
Sapallaykim,
rikraykita mastaykachaspa pawaykachawaq: nispayki.
Mana riqsisqapa churi wawanqa usuchisunkim,
sapachallaypaq ñuqachallaypaq,
tarpuytapas tarpukuy nillaspan; hinallatataq
rimapayawankipas.
Waranqa kutita kutipayaspay uyarillasqayki,
pay, allinchusmi ñuqawan nanachikusqaykiqa,
qawaykusaqchiki umaypi muyunallanpaqpas;
paywanqa kawsakuni wañuykachastin purikachallan;
mana paywanqa
qaykaqraqcha wañukuyman karqa
warkusqa punchaw hina.
Chika chikallan kuyaynintam sutuychalla
sutusqanpi llakikuni;
manaña qawaykuwanman ichaqa
kanchayniymi wañukullanman
pacha wañuy tutayayninpi.
Paywantaqmi llakipayasqallaña muyuykachani
mana paywantaq,
ima llakiytataq willakuymanpas,
llakillaytapas yanqañach waqaychayman.
Paywantaq wiqillaywan iqipakuni tuta punchaw,
mana pai tarikuptinqa wiqillaypas kanchu,
piymantataq waqaykachayman tuta punchaw;
mana paywanqa wiñaypaqmi mana piyniyuq kayniypas
hatun quchapa tukuyninpi astakunankama.
Mana paywanqa
paqariyniypas chakniqpich tarikunman
wasi punkuypi, watallanpipas.

Takikunapas llakisqa taki unquy qasallach
ruyru llaki muyuykachanman mana paywanqa.
Mana paywanqa mana wañukuq almallaymi
chika chikallan kurpa hina wichiykachanman
Uku Pachapi, mana sumaq maqtachawanqa
rimayllaypas mana trankayuq wayrapich
warkuykachasqa tarikunman mana wichita tukurispan,
cartaypas mana qayakuyniyuqcha muyuykachallanman.
Mana paywanqa
Sutichanta maskachpach intipi, killapi;
waranqantin waranqa quyllurchakunapi
qayaykachakunman.

Tiqsi muyupa rabyakuyninpas
yanqañach waqanman, mana paywanqa.
Mana paywanqa,
matiku yaku unuchatapas munaymanchus,
mana imatapas munaymanchus;
mana paywanqa, almaypa llakinpas wañuy llakiwanchus
wañukullanman,
makillay, paña brazullaypas tarikunman
wakcha mana piyniyuq, mana qasquyuq,
mana wasiyuq kundinasqa alma hina.
Mana paywanqa kikillaypa kausayniypas
makikaymantach ripukunman.
Tapukuyllach, manchakuypiwan sunqu ukuypi
hunta tarikunman katatatastin;
umaymantañataq chiqan kausaypas rapranta kicharispa
ayqikunman.
Mana paywanqa, punchaw ripukuyninpipas
mana harawisqach ripukuyman quyllur tukuynin suyukunakama.
Qawarisqayki hinapas,
payllam ñuqapaq Tukuy imay mana.
Allinllataqmi llakipayawasqaykiqa.
Nanaytaqmi Manaña Ñakarinqañachu Wiñaykamapas

ñakariq kanchaywanmi jueves punchaw Inti ripukullan,
waranqa quyllurchakunapi pakiykacharikuspa.
llakipayasqa killañataqmi viernes punchawmanta
manaña akchillawanchikchu,
mana yupichayusi waqaychasqa tarikun
tutayasqa espejo qirupi viernes punchawmanta pacha,
manaña qaykaqpas kanchayninpaq.

maiqin punchaw domingupas, tiyananchikmi manaña purinqachu;
lunesmanta luneskama mana martesniyuq semanam
sayasqalla samakunqa kamachikuyninpi
mana ñanniyuq punchawpim chinkakurun
mana ima rikuriyninpi
Wata utqayninchikmi qipakapun qunqasllamanta samakuypi
kunantaqmi tarikunchik mana qaliyasqa qayna punchawniyuq
hanay urayninchiktam qawarinchik qatqi chuyay kukachapi,
sunqunpi mana yawarniyuqta,
ñanninpi yawar chakichikusqanta,
chay mana yawarniyuq kukachapas manañach
yarqayninchikta miskichinqachu chiqnisqa watakunapi.

qamurankutaqmi, kuyawaqninchikkuna
kusikuynikipa waytachankunapi
mana wañuypas, almanchikpa takichankunapas
qamurankutaqmi mana quchayuq wawqi panikuna
kuyasqaykipaq amautankunapas
kuyasqa churi wawakunapa tarinakuyninpas
ama manchakuychu, manataqmi qipakunchu
chakniq upallalla ripukuyniki,
aswanmi kanchayniki kimsa kutita kancharipuran kikin akchina lamparapi,
urpituchakunapitaqmi qamupayawarqanku,
willakaikipa musquyninpiwan.
nanayñataqmi manaña ñakarinqañachu wiñaykamapas
paqarin wañuy pacha killa wañuyninkama
may pachakamapas
Tutayaykuqllatam Paqarimurqa


qayna punchaw chakniykuqtam paqarimuran
waqakustin chakniq chiri para wayra
waqakurataqmi kusisqa runa paqarimuq kuyakuypi.
¡ama panillay!, ama asisqa llakikuychu,
kawsachikuq kanchayllaykim tutayan,
takikuy aklla inkapa warmin kasqaykita,
inkapa warmin hina kamachikuy,
musuq kanchanikita willarikuspa.
tutayaykuqllatam paqarimurqa,
kuyachakuq rupaychaykita suyarispa.
¡ama nanaychu!, ripukuptikim qampi sunquchallaykita
suyarichisqayki, mana wañuq sunquchaykita,
mana llakiyuq kuyakuytam, qillqapi,
tukuy imay manapi aypallasqayki.
wakcha qunqasqa runakunapaq yuyayniytam saqisqayki
kay pachamanta takispa ripukuspay.
inti taytanc`hipas lluqsimuyta munaranchu
mana rikchakuynikipi, willakurayki ninrichallaykipi,
musquwanaykitataqmi musqukurani,
hukpa musqukuyninta, yanqaña;
runapa simintaqmi niwaran: suyay, umalliqmi
chayamunqaña, nispan,
rupay punchawtam chimpasunchik,
kunan tutapas ñuqanchikwanmi puririnqa quincalla tutachapi
ñuqañataq rikchaqlla katatataywan
sumaq takiqta uyarispalla,
kuskanchiktaq mana upallasqa apukuna qawariq puriranchik,
mana quchapi umanchikta churasoalla,
apukunapas churi wawanta watukarispa, qatakunapi uywawaspanchik
hina kaqllata,
llantuypas ñawpastin, akchiq kanchayta chuyanchachispa
wachakuqninta qatikuspalla.
llantullay, ama llantullawaychu, tayta intinchiktas
kuyani kanchaqllata, chirillanchikta rupaychanwan
quñichiwasqanchikta kunallanpas qawachkaspalla.
chuyanchakuy chuyarichiwaqniyku qucha, apallaway kuyakuq mayu
mana uraysinqanpa kuyanakuypi
qamkunapaqpas kuyanakuymi sunqunta mastarichinqa, nispa
takita hayllikuspa
yanapallaway yanapakuy, aklla wawa apupa churin munayninpim tarikullani
kamachikunallaykitam suyachkani, hatun kamachkuy,
facundupa quñisqa chirillanta kawsaykachipuy,
kuyapayana wañuy;
sapallaykitam suyapayasqayki qucha sapata,
tukuy imay mana suyu tiqsi muyu runakunatam willakamusaq
kuyanakuy takikunapipas.
sumaq sumaq quchaykita akllaspallam akllarqayki
kawsayninchikpi kawsaspallapas.
kuririsqam qipakullasaq nillaway
churi wawa tayta mamallay
maman manchakullanichu, pacha mamanchikpa wawallanqa
manapunin manchakullaymanchu,
imamantach
apu urqupa wawallanwa aqumanta kachimantan mana manchakuyniyuq
qamuy manaraq paqarin minchapi, kunallan
kunantapuni kuyachkaspalla.

Runa Runayachiq Apu Urqupaq Haylli

Takiq tusuqpa wasinpi wasichakuq chuyanchasqa sunqu almakuna
ñawpa wata punchawmanta kanchaqninpi qatallisqa,
umallaykupi churanaykipaq
machuyasqa wawakunapa munayninta suyachikustin
puka qillu qumir waytachakunata qawapayaq.

Yanapakuq ñawichallapi wakchapaq kanchayninta aypuspalla
kanchaynikipim kuti tikraspa qawaykachakusaqku, sumaqlla;
kanchaynikipim ñawichakunapas ayqikamunqa inglisyamanta,
mauka wasimantam puririnqa kusi kawsayman, unquyta qampispa,
sumaq chuyay kawsayta aypupayawaspanchik, chuyanchasqata.

Wañusqapaq kanchay pukuyllanpi mastarichispa, pisipasqa ñawillanta
aywillaspa chuyanchachillaspa, kikinman rikchakuq warmi apusuyu
ritratullanpi kancharichispa, wachakusqanta qawaspalla,
wakchakunapaq, machulachakunapaq furtunallanpaq,
hanaq pachaman puriristin yachachiwaqninchik illa.

Sumaqlla munaq apusuyunchik kamachikuyninpis almata millpuchkaspapas
taripayasqaikiku, ñawillaiku kichapayaq, hina kaqlla qawachiwaqniyku ispijulla qiru;
warmachakunam kusi sunquchalla chayamusqaykipi, ñuqataq paykunaman rikchakuni,
kawsayniykutaq hayllipi tarikapunqa takiqpa punchawninpi.

Sayasqalla takipakusaqku qaliyayta taripaspa, huk qawaqllata,
kusisqa wayrapi pawaykachasaqku, chayllatam umaykuman churaniku;
tiqsi muyuntinpi urpituchakunapas raymillaykiman pawaykachamullanqa,
kanchariq ñawikunaman purillsaqku, kamachinaykiman, akllasqaña tarikuyku.

Wawachakunapas chuyay ñawichanwan qawallasunki, kuyay sunqu ruruchanwan;
llaqtaykipi tukuy imay mana kawsaqkunapas tarikullanqa,
wawachakunapas paña brazullaykipi kusisqalla marqachikunqa,
Apu suyupas, hina chaynalla tarikuchun nillanqa, kuyallasunki,
kuyallaqaykiku imataña rurallaspapas.
¡kachkaniraqkum!
Mana pisipayniyuq tarikuyku,
¡haylly!... raymillapipas tika, waytap waytan

Sumaq sumaq rimariq llaqtakunamanta qamullasaqku,
sumaq ñawichayu llaqtamantapas, pachak watapiña waytachkaspapas,
mana kanchayniyuq tarikuspapas qamullsaqku;
mamallay kuyasaykiku, kawsay purinallanpaq, manataq ripukunichu;
runañataq pampaman puriykachanqa, takikusqanta saqispañapas.

Waytakunapa aklla mamanpaq awqanakuspapas, sumaq almapa mamallanpaq;
Facundupas, ayllunkunapas rupaycha quñichaynikita suyallanqa, qiruykipi;
Musuqmantaraq, ñawpamantaraq runapas quñichaykita suyanqa,
¡sooohh! qawaychik apu konpa churi wawachallanta,
musuqmantaraq runapas mamallanwan marqachikunqa, asichikustin wiñallanqa.
¡Chirapata hina qawallasaykiku mamallayku!, Tulumanya mamallayku,
hanaq pachapim Raymi Inkil Apu Tayta Konpa wawallanpaq; (nkil Kon Churi Wawa),
runakunapa sunqunpaqmi raymi, kusi hayllikunawan. (¡raymi...haylli!)
¡(Kay pacha, ¡hatún kausaysi illapi hatarimunqa!, ¡Inkil waytap wawanmi chayarimunña!)

Mana chiknikuq mamallay, may pachachus maskamullayki,
chaykamataq sumaq kawsay, ñañaykipa llaqtanpi tarikusqanki, qiru tukuspa;
ñuqayku wakinpiwan puriykachaspa taripayamuykiku,
mana pinqakuspa Kon taytaykupa wawallan;
machuyasqa waynakunapas mana yacharanchu kawsachiwasqaykikuta mamallay,
masayku, wawqillaykupas tullulla mana mikusqa tarikuranku manaraq chayamusqaykipi,
¡qampa akllasqallaykim kawsaniku!;
wankawillakapitaqmi chakniqllapiraq tarikurayku,
kawsaypaqmi kanchayraq mastarikunqa, nispayki kuyayta mastaykachallarqanki
Illa, Tayta Intipa Churi Wawan, waytacha tukuspa kawsayta muskichiwarankiku, taytaykipa sutinpi.

Llamapas, paqukunapas, runakunapa ñawinpaq paqarimuran, intipa kanchayninpi
pay, quripi llasaq llaqtapi kawsachiq illa, hinatam runapa takinpi uyarini,
wawakunapa takillanpipas, machlachapa hayllillanpipas;
runapa sunqullanpas tikraykachakunqa, almanpas sumaq alma,
kawsaypas chirapallaman rikchakunqa, sumaq ñawichallanpi
huk niraqmanta, ña asnupas sillasqaña,
huk niraqmantataq, munaycha sanpedrano qarallanpas,
kaynaraqchus waknaraqchus, sumaq chuyay almapa purinanpaq hinaraq.

Huñichalla llantuchayuq llaqtaykupas, kuyasqallawan llantuchikunqa,
kusillaña aqarway hina tusuykachasaqku, kawsay unquyta, wañuykamaraq
tiqsi muyu tukuyninkama, uku pachankama, mana chiqnikuypi,
pampazas kusikunankama, tukuy niraq tusuykunata,
maymantaña qamuchkaptinpas llaqta runalla sumaqtapuni tusuykachallanqa.

Kuyachikuspalla wawachakunapas kinwa mamanchikwan qawachikunqa,
Waynakunapas suyallachkan, runapas. Waytachañataq waytapullanqa samaspalla, ñawichallanpi, qispi qawanapipas; waranqa waranqantinta, chulla kutitawan qawapayallanqa yachaq machulatawan;
wiñaypaqña raymipas ñawichallanpi, chuyay chuyay tukapakuqpa qinanpipas.

Apu suyu warmi wawa yawapayallasuwanchik. Suyay suyanalla,
suyaykuy yachaqlla imay mana apukunapas wachakusqallanta mastarichinqa ñuqanchikpaq, miskita sumaqta, ñawpamantaraq waqaychasqa vinuta hina; willkawamanmanta wawankunawan kuska rurakunapas raymipaq chayamunqa,
yuraqraq, yanaraq, tukuy niraq, waranqa waranqantin
imay manaraq, takiqpa takinpipas.

Chay punchauraqmi, tiqsi muyuntinpi runakuna wiñay raymillapi tarikunqa,
qati qatillasqa runapas tusuykachanqa raymipi; tiqsi muyupas
warma wawachapa asirikuynillanpi muyuykachanqa, imay manaña;
runapas imaña kaspapas tusullanqa, qillqalla kaspapas,
kuyaypas mastarikunqa huk qawanallapi wiñaykama, sunqu munayllanpi
Intipas qawallasuwanchik warmachakunapa qawakuynillanpi,
Llampuchalla kwintu qipikuqpa willachakuyninpi hinachalla.

¡mana qawachkasparaq qawallasunki runapas!, (Ñawpaqmantaraq kuyapayaqniyku amaru wayta)
¡(Ñuqaykupas kuyasqaykikum wiñaykama, pacha wañunankama)
¡(Tiqsi muyupi runakunam asuykamullasunki kuyay chiqaqllanwan)!
(kanchaq llaqtamanta sumaq kinwamantawan)

Wamani urqukunapi haylli, uray ñanpi llastakunapipas haylli,
piturirupa tukapakusqanpi, imaraqcha rurananchikpas mauka sachapi apu suyulla, manchay mancharisqa runa rikusuptikipas, manaraqmi ripukunaykichu,
rurananchikraqmi kuya kuyayllawan, mana qanwanqa pukllaypas manam kanchu, warmachakunapa wawa wasi punkuchanpi.
¡Pay yanapawasqaykimanta runa kuyaq illa, rura runayachiq apu urqu,
qari warmipaq kawsay astarimuy apu Inti tayta, apu suyu!.

Taulichuscopa llaqtanpi, Marzo killapi, 2008 watapi.
Facundo Gamaniel, Rurupamanta.Manaña Kutirimuna Qucha Sapa Ñan


riqsisqaña wañuypa llakillanpi
ñawillanpas watiqamullawanchik upa tusqalla
imaynataraq samarichwan viernes punchaw
chaychika samayninchikpi nanachikuq nanaymanta
ichapas qunqallawasqanchikpas upa tukusqa wañuylla
utaqpas ichachus wañuyninchikpas wañunayachikun
karu llaqtapi qunqasqalla,
ñakay ripunayayña wiksu similla willakusqanpi
wiñaypaq ritipi tiyakusqanmantachu qamupayawanchik
kaynaña chirisqa riti wañuykuna,
imaynanpitaq katatataqta saqillawanchik
chinkarisqa quñichallaykitari, piy apukunapa quchanpitaq
uku almaykupas mana qarachayuq qipakunallan
yanqaña yanapakuypi huñusqalla qunqaykachikuspa
imaynatatataq qaykatam yachanchik nispa,
llantukunapi kitirimuspa qunqallawasqanchikmantari tapukuchwan
yachaq tukuqpa umallanpipas sunqullanpiri
iskay wañuyña hina qunqasqa tarikuchkaspapas
imaynatataq nichwanri sapa kutilla: chay pachaqa
manam haykaqpas ñawichallanchik rimapayanakuranchu
kawsananpaq umiykachanakuspa wañuywan awqanakustin
katatatay chunyaqpi chinkaynikiwan unquyta chinkachinanchikpaqri
may pachachus chinkaripun kuyanakuyninchik wañuypa ñawinpi
hinachkaptinqa
imaynatataq yuyarichwan, hayka kuti
kasqanchikpa purisqantari
haykataq karanchik, haykatataq kuyanakutanchik?
haykaqpas almanchikpa kuyakuyninqa
sunqu pirqasqanmanta, kurpan kurpan
wichirimunmanchu karan, qunqasllamanta
pantay pantasqa llakipa chaupinpi
wiñaykama ñuqallanchikpaq

Tukapakuq

tinyachanta maqaykachaspam qamupayan
sapa kutilla udri pukusqa patachallaypi taki takinanpaq
kuti tikrapayawan kalavera
millay unquy willapayakuq takinwan
wiksa sapa udrim qamupayawan sapa kutilla
willawanmi ñawichallayki
nanayninta asirichistin,
chiri wayrapis pawaykachallanqa warma kuyaychallay
tuku águila wamanpaq, sunquykipa pachachanta
chustipakuptiki hinaptinqa.
pukuycha hinalla wayrallapitaqmi
runapa willakuynin muyuykachawan, manataqsi
musuq pachapakunaykipaq
qunqallankichikchu tikrapayana ispijuta
chay aka mitukunamanta ruwasqa runa
runayananpaq, aka talega wiksan
chinkaykachinanpaq, kinray ñawillaykiwan
allin niraqta qawaykunaykipaq
aka runayachinaykipaq wilaykusayki
asnupa akallanpas qispi qirupiqa caballupa akanmanmi rikchakurunman
hukchatawan
kunan punchaw akaqa,
ichapas qayna punchawlla sara lawacha
manzana apicha karqa,
chikallantapas pachanga chustipayaruy
ichapas asnas mana mikuskaspa hinastinqa
akapunim muyukachkan
runapa qara pachallanwan